POLSKIE LOSY, WSPOMNIENIA ZESŁANEGO NA SYBERIĘ.
Edward Toczek
cz. IV.
VIII. UCIECZA Z TAJGI.
Tydzień pracy mijał szybko, wieczorami w gronie rodaków nie było końca dyskusji, snucia planów wyrwania się z tajgi. Starsi doradzali rozwagę, wskazywali niebezpieczeństwa i niedogodność nadchodzącej zimy. Tłumaczyli, że trudów podróży w nieznane nie wytrzymają kolejni nasi bliscy. Apelowali o rozwagę i czekanie na konkretne decyzje władz polskich i radzieckich. Młodzi, nie obarczeni odpowiedzialnością opieki nad swoimi rodzinami chcieli wyruszać choćby jutro. Tłumaczyli, że nigdzie nie może być gorzej niż tu.
Ciekawość rozwoju wydarzeń dających nadzieję na poprawę naszego położenia spowodowała, że biegłem do Bieriezowki jak na skrzydłach. Tutaj najszybciej docierały wieści z Omska.
Najnowszą wiadomość jaką usłyszałem niemal na progu baraku to: „W Omsku otwarto przedstawicielstwo rządu londyńskiego do pomocy powracającym Polakom”. Cały dzień minął na rodzinnej dyskusji – co robić?
Dwaj starsi bracia stanowczo odmówili podróżowania w takich warunkach. Troska o los ich maleńkich dzieci wzięła górę nad naszymi emocjami. Matka, siostra Stasia, bracia Janek, Władek i ja postanowiliśmy wracać najbliższą nadarzającą się okazją.
Właśnie przypłynęły barki po drewno, rozpoczęto załadunek na zestaw pięciu barek. Załadunek planowano zakończyć za dwa tygodnie. Pracując przy załadunku drewna udało się braciom przekonać szypra do udzielenia nam pomocy. Był też czas na przygotowanie się, głównie zgromadzenie żywności na ponad dwu tygodniową podróż. 17 października 1941 r. przybył holownik, następnego dnia rano, o świcie miało rozpocząć się holowanie. Mieliśmy więc noc na wejście i ukrycie się na dnie barki. Jak się okazało nie byliśmy jedynymi amatorami podróży do Omska. Na każdej z barek było ukrytych po kilkanaście osób.
Mały holownik z trudem pokonywał przeciwstawny prąd rzeki. Szyper kategorycznie zakazał nam pokazywania się na górnym pokładzie. Podróż ciągnęła się w monotonii przez trzy tygodnie. W Omsku trafiliśmy na obchody święta Rewolucji Październikowej. Zeszliśmy na ląd zaraz po zacumowaniu. Wypytując napotkanych przechodniów ruszyliśmy na poszukiwanie Polskiego Przedstawicielstwa. Podobnych jak my poszukiwaczy „polskiej ambasady” napotkaliśmy sporo, przybywali do Omska z różnych rejonów tajgi. Wszyscy razem dotarliśmy w końcu do niedużego, wolno stojącego parterowego budynku – „polskiej ambasady”.
Przyjęto nas serdecznie goszcząc gorącą herbatą z cukrem. W trakcie rozmowy przedstawialiśmy naszą sytuację, a szczególnie naszych rodzin które pozostawiliśmy w tajdze. Obiecano pomoc. Nas tymczasem skierowano do pomieszczeń socjalnych w dużym baraku. Otrzymaliśmy mydło, odzież i wreszcie normalny ciepły i smaczny posiłek. Mieliśmy spać na podłodze, nikomu to nie przeszkadzało, do tego byliśmy przyzwyczajeni. Tej nocy prawie nikt nie zmrużył oka, rozmów z rodakami nie było końca, emocje były ogromne.
IX. OMSK, W OCZEKIWANIU NA POMOC.
Następnego dnia rano, zaraz po śniadaniu, reprezentujący placówkę pan Buczek przyprowadził kilku przedstawicieli lokalnych władz. Zwracając się do nas powiedział, że załatwienie naszych spraw potrwa jakiś czas, przybywają kolejni zesłańcy i nie ma tu już miejsca. Możliwości świadczenia pomocy przez Przedstawicielstwo są ograniczone. W Omsku brakuje rąk do pracy więc proponuje nam abyśmy skorzystali z okazji zarobienia pieniędzy.
Zgodziliśmy się, bo nie posiadaliśmy pieniędzy i siedzieć bezczynnie w tej sytuacji nikt nie chciał. Podzielono nas na grupy i rozwieziono do różnych zakładów. Ja i moi bliscy razem z rodziną Kaszubów, Kasperskich, Dziubdzielów, Szpindorów, Szydełków, Wielgoszów i Kowalowów trafiliśmy do sowchozu „Kon-zawod nr 40”, ok. 50 km od Omska. Liczyliśmy, że przy łatwiejszej niż w tajdze pracy zarobimy trochę pieniędzy. Rzeczywistość okazała się jednak brutalna. Upchnięto nas grupami po kilkanaście osób do małych pokoi. Obcy sobie ludzie, kobiety i mężczyźni gnieździli się jak przysłowiowe śledzie w beczce, o sanitariatach nie było w ogóle z kim rozmawiać. Ten mieszkaniowy koszmar był nie do zniesienia.
Następnego dnia rano wyszliśmy do pracy. „Kon-zawod nr 40” to duże przedsiębiorstwo hodowli koni na potrzeby Armii Czerwonej. Przydzielono mnie do brygady budowlanej. W brygadzie oprócz polskich zesłańców zatrudniano więźniów z pobliskiego zakładu karnego. Budowaliśmy kolejne stajnie dla rozwijającej się hodowli. Po jakimś czasie skierowano mnie do sekcji transportowej, dowoziłem furmanką z magazynów w Omsku materiały budowlane potrzebne do budowy stajni. Częsty pobyt w Omsku umożliwiał mi odwiedzanie naszego Przedstawicielstwa. Niestety jej aktywność niemal całkowicie zanikła, nikt nie chciał już z nami rozmawiać, wyjaśniać powstałą sytuację i radzić co mamy dalej robić. O losie naszych bliskich pozostałych w tajdze nie było żadnych informacji.
Za wykonaną prace otrzymywaliśmy zapłatę w rublach pozwalającą skromnie przeżyć. Zaopatrzenie było nędzne, tłumaczono to sytuacją – „wszystko dla frontu”, ale ta dewiza obowiązywała tylko nas. Nasza sytuacja niewiele różniła się od warunków w tajdze, tu mieliśmy większą swobodę, ale kontakt z miejscowym światkiem niósł określone zagrożenia. Widmo realnego zagrożenia zbliżyła nas Polaków blisko do siebie.
Przez cały okres naszej pracy w „Kon-Zawodzi nr 40” nie docierały do nas żadne istotne informacje o sytuacji w polityce czy na froncie. Mówiło się o listach jakie otrzymywała rodzina o śmierci tego czy tamtego żołnierza Armii Czerwonej, widzieliśmy też wracających do domów inwalidów bez rąk czy nóg. Rozmowa z nimi była jednak trudna. Tak mijały kolejne miesiące, a nasza sytuacja nie zmieniała się.
Pewnym pozytywnym zwrotem naszej sytuacji było pojawienie się nowego kierownika robót, przybyłego z Leningradu inż. Władimira Gregoriewa. Swa osobistą kulturą i kompetencjami przewyższał całe kierownictwo sowchozu i miejscowe władze administracyjne. Dość często przychodził do nas i opowiadał o sytuacji na świecie i na froncie. To on powiedział nam o rozmowach premiera Sikorskiego z Moskwą, o zamiarach tworzenia Armii WP pod dowództwem gen. Andersa, która miała walczyć u boku Armii Czerwonej, o wynikłych rozdźwiękach i konsekwencjach tego stanu rzeczy. Interesowały nas w szczególności sprawy formowania Armii WP. Wszyscy mieliśmy już jakieś żołnierskie doświadczenia z września 1939 r. i każdy widział się już w polskim mundurze. Niestety informacje te były bardzo ogólnikowe.
Pod koniec 1942 r. propaganda radziecka rozszalała się w sensacjach o „zdradzie Polaków” – wyszkolone i wyposażone przez ZSRR polskie dywizje nie poszli na front pomóc w ciężkiej sytuacji Armii Czerwonej tylko uciekli do Iranu… Rząd Polski w Londynie oszukał i zdradził ZSRR, nie wypełnił postanowień porozumienia… Przyjęliśmy te informacje z niedowierzaniem, nie mogliśmy pojąć co się stało, dlaczego polskie dywizje uciekły do Iranu, dlaczego nas tu zostawili…
Co oznaczało dla Polaków takie przedstawienie faktów nie ma co pisać. Z dnia na dzień staliśmy się zdrajcami, wrogami obywateli i państwa radzieckiego.
X. REPRESJE.
W styczniu 1943 r. do sowchozu przyjechali funkcjonariusze NKWD. Polecono wszystkim Polakom zebrać się w świetlicy osiedla Galenki. Tam w obecności kierownictwa sowchozu odczytano nam decyzję władz: ”Idiot wajna i każdyj cziełowiek dołżen imiet pasport. Nada wypołnit etot dokumient na ruskom jazykie i podpisat”. (Idzie wojna i każdy człowiek musi mieć dokument tożsamości. Wypełnijcie ten dokument w języku rosyjskim i podpiszcie się).
Szybko zorientowaliśmy się, że ten formularz to prośba o nadanie nam obywatelstwa radzieckiego. Mieliśmy wiec dobrowolnie stać się obywatelami ZSRR… Choć nie mieliśmy możliwości do uzgadniania naszego stanowiska, wszyscy zebrani tam odmówili wypełnienia i podpisania takiego dokumentu. Była tylko jedna odpowiedź – jesteśmy Polakami i chcemy wrócić do Polski. Mieliśmy swoje dokumenty, oddajcie je nam i będziemy w zgodzie z prawem ZSRR.
Prowadzący zebranie funkcjonariusz NKWD wpadł w furię – „toczy się wojna, a wy…”. Zastanówcie się jeszcze, zostawiam wam te dokumenty. Przyjadę za trzy dni, kto nie podpisze będzie aresztowany. Dokumenty przekazał kierownikowi sowchozu i wyszedł. Mieliśmy poważny dylemat, znaliśmy okrucieństwo NKWD, nie do końca zdawaliśmy sobie sprawę z konsekwencji przyjęcia obywatelstwa radzieckiego.
Zwróciłem się do inż. Grigoriewa, którego szanowaliśmy za jego życzliwość jaką nam okazywał. Poprosiłem by wyjaśnił mi powstałą sytuację, co robić? Był zakłopotany, w końcu przyciszonym głosem powiedział: „ Oni mogą was aresztować, oni mogą z wami zrobić co zechcą. Przyjęcie lub nie przyjęcia obywatelstwa radzieckiego, to bardzo ważna decyzja i musisz ją sam rozstrzygnąć”. Nie mógł tego wyrazić inaczej, akcent „bardzo ważna decyzja” utwierdził mnie w przekonaniu słuszności podjętej decyzji. Ojczyznę ma się jedną.
Funkcjonariusz NKWD dotrzymał słowa, trzeciego dnia wszyscy Polacy, kobiety i mężczyźni zostali wezwani do budynku kierownictwa sowchozu. Przed budynkiem oświadczono nam, że zostaliśmy właśnie aresztowani i mamy wsiadać do podstawionych ciężarówek. Po ok. godzinie jazdy dotarliśmy do miasteczka Marianowka wprost do miejscowego więzienia.
XI. WIĘZIENIE W MARIANOWCE.
Wprowadzono nas do dużego okratowanego budynku. Bez żadnych wstępnych ceregieli spisywania personali, rewizji, bez opisu stanu naszego zdrowia, deponowania przedmiotów osobistych itp. czynności, podzielono nas na kilkuosobowe grupy. Kobiety oddzielono i odprowadzono do innego budynku. Kolejne grupy Polaków zaprowadzono do obszernych celi. Gdy tylko drzwi się za naszą ósemką zatrzasnęły, przebywający tu więźniowie rzucili się na nas jak szarańcza, zrywając z nas odzież i zabierając wszystko co mieliśmy. Na nasze krzyki nikt nie reagował, tak jakby to „powitanie” było stałym zwyczajem integracji nowoprzybyłych. Byliśmy bez szans z gromadą kilkudziesięciu wynędzniałych nieszczęśników. Było to wstrząsające przeżycie, długo nie mogliśmy dojść do siebie.
W tym wszystkim nie to było najgorsze, że nas okradziono i pobito, nie mogliśmy pogodzić się z myślą, że zostaliśmy wydani na łaskę takich dzikusów. Koszmary przeżywał Kaszuba, zatrwożony o los swojej żony odprowadzonej z innymi kobietami.
Gdy nieco ochłonęliśmy po tym „powitaniu” zaczęliśmy oceniać sytuacje. W półmroku, w celi o powierzchni ok. 25 m kw. przebywało 36 więźniów. Przy ścianie stała piętrowa prycza zajęta przez grupę młodych Kozaków wyraźnie dominujących w tej gromadzie, w rogu zardzewiały kibel.
Wszyscy odbywali jakieś kary orzeczone przez różne organa administracji. Większość siedziała tu od kilku miesięcy. Mało kto wiedział za co i na jak długo został osadzony. Szans wejścia na prycze nie mieliśmy, miejsca na podłodze było bardzo mało. Otrzymywaliśmy dziennie po 200 gram czegoś co nazywali chlebem i dwa razy po kubku ciepłej wody. W południe przynoszono obrzydliwą lurę zwana zupą. Na początku zamieniałem tą „zupę” z Kozakiem na godzinę leżenia na pryczy, ale po paru dniach gdy godzina zaczęła się drastycznie kurczyć, a głód dokuczał niemiłosiernie, z wygody leżenia zrezygnowałem. Codziennie rano i wieczorem wyprowadzano nas na 15 minutowe spacery. Chodząc wzdłuż wysokiego muru widać było tylko kawałek nieba.
Po kilkunastu dniach, gdy siły zaczęły nas opuszczać, a wszy gryźć dokuczliwie, brudni i zarośnięci, obdarci i szykanowani przez współwięźniów, zaczęliśmy rozumieć, że to już nie działania władz by nas złamać i zmusić do podpisania nowego obywatelstwa, to powolne pozbawianie nas życia. Nikt nie reagował na nasze prośby o kontakt z rodzinami, zgodę na odwiedziny, wyjaśnienie jak długo jeszcze będziemy tu przebywać…
Pod koniec kwietnia, do celi wszedł funkcjonariusz służby więziennej z latarką w ręku, odczytał nasze nazwiska i kazał wychodzić z celi. Trwało to długo, bo nie wszyscy mogli stanąć na nogach. W korytarzu stała wymizerowana żona Kaszuby, uśmiechnęła się do nas, jakby wiedziała co nas czeka, podeszła do nas.
Strażnik wyprowadził nas z budynku, wskazał na ciężarówkę i oświadczył: „wy wolny, pajeżdżajtie damoj” (jesteście wolni, wracajcie do domu). Ledwie żywi wróciliśmy do sowchozu. Następnego dnia mieliśmy stawić się do pracy. Nikogo nie obchodził stan naszego zdrowia, nikt nie wyjaśnił, nie przeprosił za bezpodstawne aresztowanie i więzienie w warunkach urągających człowieczeństwu. Człowiek, a do tego Polak dla władzy radzieckiej był niczym.
XII. KOLEJNA „WOLNOŚĆ”.
Wiosną 1943 r. w lokalnej prasie zaczęto publikować informacje o pogarszających się stosunkach między rządem londyńskim i rządem moskiewskim. Oskarżano gen. Sikorskiego o doprowadzenie do sytuacji braku możliwości dalszej współpracy. Jako przyczyny podawano „ucieczkę” Armii gen. Andersa i „bezpodstawne” oskarżenia ZSRR o zbrodnię w Katyniu.
Krótko później ta sama prasa, pisząc w przyjaznym już tonie, wskazała na fakt łączenia się polskich sił politycznych na terenie ZSRR. Pisano, że siła ta, polska lewica, to autentyczna reprezentacja „uchodźctwa” polskiego, Polaków gwałtem wyrwanych z domów i wywiezionych na Syberię. Nikt z nas nie rozumiał tych niuansów w politycznej terminologii, a wymieniane nazwiska osób były nam obce.
7 maja 1943 r. ukazał się w prasie komunikat Związku Patriotów Polskich wzywający Polaków przebywających w ZSRR do stawiennictwa w miejscach werbunkowych do tworzonego Wojska Polskiego. Pisano o tworzeniu na terenie ZSRR polskiej dywizji piechoty im. Tadeusz Kościuszki. Kim był patron dywizji wiedzieliśmy dobrze, to była dobra wiadomość. Na taką wiadomość czekaliśmy od miesięcy. Razem z bratem Jankiem i grupą Polaków postanowiliśmy wyruszyć najszybciej jak to możliwe. Władze sowchozu nie były przychylne naszemu wyjazdowi. Tracili dobrych robotników. Zaczęto podsuwać nam pomysły, żebyśmy zostali, że już dosyć się wycierpieliśmy, a wojna jest okrutna, że załatwia nam legalną reklamację od służby wojskowej…
Pożegnaliśmy się z Mamą i siostrami i nie wzbudzając podejrzeń wyruszyliśmy do Omska. Odszukaliśmy nasze Przedstawicielstwo, teraz udekorowane dużą ilością flag biało-czerwonych. Kierownikiem obiektu był nijaki Rozenberg. Zapytaliśmy o drogę do punktu rekrutacyjnego polskiego wojska i ruszyliśmy tam niezwłocznie. W pomieszczeniu komisji rekrutacyjnej było już dość dużo osób, głównie młodych mężczyzn, ale byli też starsi. Przy stoliku siedział oficer w polskim mundurze – porucznik Aleksander Mac. Po krótkiej, raczej mało znaczącej rozmowie wpisał nas do grubego zeszytu i oznajmił żebyśmy już nie wychodzili z budynku. Zajął się nami, swym zaangażowaniem i postawą wzbudzał coraz większe zaufanie.
Dwa dni później załadowano nas do wagonów. Pociąg wypełniony do granic możliwości, dowodzony przez polskiego komendanta transportu – por. Maca ruszył na zachód. Jechaliśmy przez Pietropawłowsk, Kurgan, Czelabińsk Ufę, Kujbyszew, Pienzę do rejonu Moskwy. Wyładowano nas na małym przystanku kolejowym Diwowo, w rejonie Riazania, skąd już tylko 5 km od obozu w Sielcach. Drogę tą pokonaliśmy piechotą, idąc w kolumnie ze śpiewem na ustach. Przy bramie do obozu zobaczyliśmy widoczne z daleka duże biało – czerwone flagi i napis: „WITAJ ZOŁNIERZU TUŁACZU”.
Był to dzień 23 maja 1943 r. Miałem ukończone 21 lat. Po trzy i pół rocznym pobycie w syberyjskich obozach i katorżniczej pracy, uwięzieniu w marianowskim więzieniu, stanąłem przed oficerem w polskim mundurze, na terenie formowania polskiej jednostki wojskowej. Widok symboli narodowych, odprawiana msza polowa przez polskiego kapelana, polskie pieśni śpiewane dookoła, sprawiały mi trudną do opisania radość.
Komisja lekarska poborowych uznała, że jestem zdolny do służby wojskowej, otrzymałem mundur i przydział do kompani 82 mm moździerzy, w 1 batalionie, 1 pułku piechoty. Rozpoczął się nowy rozdział mojego życia, służba wojskowa w 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Gdynia, 13 lutego 2013 r. Edward Toczek.
Najnowsze komentarze